[COLOR="Red"][SIZE="4"]Basic Output System(BIOS)[/SIZE][/COLOR]Basic Output System (Temel Giris Çikis Sistemi) veya diger adiyla BIOS anakartinizin üzerinde bulunan küçük bir EEPROM bellek üzerinde bulunur. Bir çesit sadece okunabilir bellek türüdür fakat dogru ayarlar ve araçlar kullanildiginda üzerinde degisiklik yapilabilir. Bilgisayar açilirken anakarta takili olan islemci ilk is olarak BIOS üzerinde bulunana yazilimi çalistirir.
Eger sisteminiz açilirken çok yavasliyorsa, Windows çakiliyorsa veya bazi donanimlar sorun çikariyorsa bunlarin nedeni büyük ihtimalle yanlis yapilmis BIOS ayarlaridir. Bu yazida bilgisayarinizin daha hizli ve daha iyi çalismasi için ayar kutusunu nasil oynayabileceginizi anlatacagiz.
"Temel Bilgiler" basligi altinda BIOS hakkinda gerekli olan temel bilgileri verecegiz. Burada BIOS'un ne oldugunu, ona nasil erisebileceginizi ve ayarlar arasinda güvenli bir sekilde nasil gezinebileceginizi ögreneceksiniz. "Önemli Ayarlar" basliginda her kullanicinin bilmesi gereken bazi önemli BIOS seçenekleri hakkinda bilgi vermeye çalisacagiz. Deneyimli kullanicilar isterlerse, gizli seçeneklerin ve bunlarin nasil etkinlestirilecegi, bazi dar bogazlarin nasil giderilebilecegi ve sisteme yük olan fazliklarin nasil temizlenebilecegi gibi bilgilerin bulundugu, "BIOS Ince Ayar" bölümüne atlayabilirler
Temel BilgilerIslemci tarafindan ilk çalistirilan yazilim olarak BIOS, islemciyi anakart üzerinde bulunan diger temel bilesenlerle tanistirir ve BIOS kodunun isi bittiginde islemcinin hangi yazilimi çalistiracagini söyler. Temel bir kural olarak BIOS, açilis aygiti (bu aygit disket, CD-ROM, DVD veya sabit disk olabilir) üzerindeki açilis bölümüne (boot sector) erisir. Açilis bölümü üzerinde bulunan bir çesit açilis yöneticisi çalisir ve bilgisayarin temel isletim sistemini (Windows veya Linux gibi) yüklemeye baslar.
Açilis islemi bittikten sonra BIOS'un gündelik islerinin bittigini söylemek yanlis olur. Bir bilgisayar üzerindeki donanimlara erisilmesi islemlerinin çogu isletim sisteminin BIOS'a erismesiyle baslar, daha sonra BIOS isletim sistemi yerine hedef donanima ulasir.
1. BIOS SürümleriHer anakart, üzerinde bulunan bilesenleri düzgün çalistirabilmesi için kendine has bir BIOS'a sahiptir. BIOS yazilimlarinin en çok kullanilan temeli iki farkli biçime sahip olan Phoenix Awar BIOS'a dayanir. Bunun disinda American Megatrends Inc. (AMI) BIOS'u kullanan bilgisayarlar görmeniz de mümkündür.
BIOS menüsünün yapisi ve seçeneklerin adlandirilmasi üreticiden üreticiye farkliliklar gösterebilir. Hatta bir birinin devami olan iki anakartin BIOS menüsü arasinda da büyük ya da küçük farkliliklar olabiliyor. Bu durum yüzünden bütün insanlarin kullandigi bilgisayarlar için kesin BIOS kilavuzlari yazamiyoruz. Yine de Phoenix Award BIOS üzerinde asagidaki açiklamalara benzer seçenekler bulmaniz mümkün. Eger bazi ayarlari bilgisayarinizin BIOS menüsünde bulamiyorsaniz sinirlenmeyin - ilgili islevi veya yetenegi bilgisayarinizin BIOS'u desteklemiyor olabilir.
2. BIOS'a Erisim
Açilis sirasinda BIOS, sisteminizde bulunan donanim bilesenlerini denetlerken, kullanilabilir bellegi sayarken ve sabit diskleri (diger depolama aygitlarini da) bulurken klavyenizde bulunan özel bir tusa basarak BIOS ayar sayfasina erisebilirsiniz. Genellikle bu islem [Del] tusuna basarak yapilir ancak [F2] gibi diger tuslar da olabilir. Açilis sirasinda ekranda beliren yazilara dikkat edin: Çogu BIOS ekranin alt taraflarinda "" benzeri bir yaziyla ayarlara nasil erisilecegini gösterir. Eger bütün yöntemleri deneyip yine de basarili olamadiysaniz bilgisayarinizin veya anakartinizin kullanma kilavuzuna bakabilirsiniz. Bilgisayar açilmaya basladigi anda bu tusa bir ya da iki saniye basmaniz yeterli olacaktir.
Her sey olmasi gerektigi gibi çalisirsa BIOS bellek miktarini saymayi bitirecek ve ana BIOS menüsünü açacaktir. Eger beklenilen ekran gelmediyse bilgisayarinizi yeniden baslatip farkli bir tusu deneyebilirsiniz. Örnegin, pek çok tasinabilir bilgisayar [F1] veya [Esc] tusunu kullanir. Bazen de [F2], [F10] veya [Alt+F1] tuslarini denemek gerekebilir.
3. BIOS Ayarlarini Degistirmek(http://img231.imageshack.us/img231/8853/image001bs1.jpg)
BIOS yazilimi: Seçenekler arasinda dolasmak için ok tuslarini kullanin, istediginiz menüye girmek için Giris (Enter) tusuna basin (Ekran Görüntüsü A)
BIOS menüsündeki bir seçenege ulasmak için ok tuslariyla ekran görüntüsü A'da oldugu gibi istediginiz basligi seçili hale getirin. Giris (Enter) tusuna bastiginizda bir alt menü veya ekran görüntüsü B'de oldugu gibi seçenekler listesi karsiniza gelir. Seçtiginiz ayarla ilgili seçimi degistirmek için arti
- veya eksi [-] tuslarini kullanabilirsiniz, [Page Up] ve [Page Down] tuslari da ayni isi göreceklerdir. Ana menü ekranindan alt menülere erisebilmek için bu yöntemi kullanabilirsiniz, bazi alt menülerin de altinda kendilerine ait alt menüler olabilir, istediginizi ayara ulasmak için gittigi yere kadar gitmelisiniz.
(http://img154.imageshack.us/img154/8726/2ciresimta5.jpg)
[size="1"]Alt Menüleri açmak: Pek çok seçenek
- veya [-] tuslarina basilarak degistirilebilir. Bazi ayarlarda ise resimde görüldügü üzere menü içinde gezinerek seçenekler arasinda seçim yapmak gerekebilir. Ekran görüntüsü B. [/SIZE
Kisa bir açiklama yazarsak tipik bir BIOS yazilimi asagidaki menüleri içerir:
-"Main" veya "Standard CMOS Setup" menüsünden tarih, saat ve sabit disk ayarlarina ulasabilirsiniz.
-"BIOS Features Setup" menüsünden her çesitten genel seçeneklere ulasabilirsiniz.
-"Integrated Peripherals" menüsünden arayüzlere ve yardimci sistem islevleriyle ilgili ayarlara ulasabilirsiniz.
-"Power Management Setup" menüsünden enerji tasarrufu ve güç yönetimi islevlerine ulasabilirsiniz.
-"PnP/PCI Configurations" menüsünden hangi kesmelerin (IRQ) hangi PCI genisleme kartlarina ayrilacagini seçebilirsiniz. Eger bu seçenekleri veya benzerlerini yukarida anlatildigi gibi ana menüde bulamadiysaniz "Advanced" menüsü altinda bulma sansiniz yüksektir.
-"Hardware Monitor" menüsü algilayicilardan gelen islemci sicakligi veya fan hizlari gibi degerleri gösterir. Bu degerler genellikle islemci sogutucusu ve sistem fani içindir ama bazi durumlarda güç kaynaginin fani veya diger fanlarla ilgili bilgi de içerebilir.
-"Load Setup Defaults" seçenegi bütün ayarlari fabrika ayarlarina geri döndürür ve yaptiginiz bütün degisiklikleri siler. Yanlis ayarlar yaptiginizda ve sistem bu yüzden kilitlenmeler yasadiginda bu ayar çok ise yarayabilir.
4. BIOS Oturumunu Kapatmak
BIOS yazilimiyla isiniz bittiginde [F10] tusuna basarak veya ana menüden "Save & Exit Setup" seçenegine gelerek kapatma ekranini açabilirsiniz. Bazi durumlarda önce "Exit" seçenegini sonradan "Exit & Save Changes" alt seçenegini seçmeniz gerekebilir. Daha sonra [Y] veya [N] tuslarindan birine basarak ayarlari kaydedip çikabilirsiniz veya seçiminizi iptal edebilirsiniz.
Önemli Ayarlar
Birazdan anlatacaklarimiz, bilgisayarinizin açilis aygiti siralamasini nasil degistireceginizi, bilgisayarinizi fare üzerinden veya klavyeden bir tusa basarak nasil açabileceginizi, USB 2.0 destegini nasil etkinlestirebileceginizi ve fanlarda bir sorun oldugunda sistemin nasil davranacagi gibi çok çesitli temel BIOS ayarlarini içeriyor.
5. Açilis Aygiti Önceligini Belirlemek
(http://img154.imageshack.us/img154/4851/3resirj7.jpg)
Açilista disket sürücüsünü atlamak: Ekran görüntüsü C'de gösterildigi gibi sabit diski birinci açilis aygiti olarak ayarlayin.
Pek çok bilgisayar sistemi baslatirken önce disket sürücüsünü tarar. Bu durum degerli zamaninizin kaybolmasina ve olasi açilis bölümü (boot sector) virüsü sorunlarina neden olur. Ayrica kabul edelim ki günümüzde disket sürücü kullanarak sistemi baslatmak son derece zor karsilasilan bir durum. BIOS'a sistem açilirken disket sürücüye bakarak zaman kaybetmemesini söylemek açilis sürecini kisaltir.
BIOS yazilimi, açilis aygitlarini ve hangi siralamaya göre hareket edilecegini belirleyebilmenizi saglar. Asagidaki ayar açilis sirasinda sistemin disket sürücüye bakmamasini saglayarak hem süreci biraz hizlandirir hem de güvenligi biraz olsun arttirir.
Iste yapmaniz gereken ayarlar: Öncelikle "Advanced BIOS Features, Boot Sequence" seçenegine gidin ve "1st Boot Device" ayarini ekran görüntüsü C'de görüldügü gibi disket sürücüden sabit diske getirin, sabit disk "HDD-0" olarak adlandirilabilir. Bu ayar bilgisayarin açilirken saga sola sapmadan dogrudan sabit diskin açilis bölümüne bakmasini saglar.
Bu degisiklikle birlikte bilgisayar isletim sistemini öncelikle disket sürücüsünde aramaz fakat hala sisteminize bir disket sürücüsü takili olup olmadigini denetler, bu da zaman kaybina neden olur. Bu denetimi önlemek için "Boot Up Floppy Seek" seçenegini geçersiz "Disabled" hale getirmeniz gerekir.
6. Bilgisayarin Açilisini Hizlandirin
Bu ayarin kötü yani bilgisayariniz her açilista yani sabit disk veya diger depolama aygitlari takildi mi diye inceleme yapmaz. Böylece sistem açilisi hizlanmis olur.
Eger sisteminize siklikla sabit disk gibi bilesenler eklemiyorsaniz her bir sürücü arama zamanini sifira getirin. "Main" menü altinda "Timeout" seçenegini "0" olarak ayarlayin.
7. USB 2.0 Destegini Etkinlestirin
(http://img154.imageshack.us/img154/4851/3resirj7.jpg)
USB: Hizmet Paketi 2 yüklü Windows XP kullanicilari "USB 2.0 Controller" seçenegini ekran görüntüsü E'de görüldügü gibi etkin hale getirebilirler.
Pek çok anakartta "USB Controller" seçenegi sadece USB 1.1 etkin olacak sekilde ayarlanmistir. Bu durumun temel nedeni Windows XP'nin kendisidir, eski sürüm Hizmet Paketleri (Service Pack) USB 2.0 destegi sunmazlar. Asagidaki BIOS ayari bu destegi açabilmenize olanak saglar.
Bunu yapmak için ilgili seçenegi "Enabled" veya "V1.1+V2.0" seklinde ayarlamaniz gerekir. Bu seçenegi kullanmak için Windows XP'nize en azindan Hizmet Paketi 1'in kurulmus olmasi gerekir.
8. USB Aygitlarla Ilgili Sorunlari Çözmek
Bazi bellek çubuklari, flas sürücüler, bellek çubugu islevi olan MP3 çalicilar ve USB sabit diskler elektrigi USB araciligiyla alirlar. Eger yeterli güç verilemezse alet çalismayabilir. Bu yüzden USB arayüzünün takili olan aygitlara yeterli miktarda güç saglayabildiginden emin olmalisiniz.
BIOS ayarlari arasinda "USB 2.0 HS Reference Voltage" isminde bir seçenek olup olmadigina bakin. Eger böyle bir ayar varsa karsisindaki senegi "Low" veya "Medium" yerine "High" veya "Maximum" olarak degistirin.
9. Elektrik Kesintilerinden Sonra Bilgisayar Ne Yapsin?
"Power Management" menüsü altinda elektrik kesintilerinden sonra bilgisayarin nasil bir tepki verecegini ayarlayan bir seçenek vardir. "AC Power Loss Restart" veya "Restore on AC Power Loss" seçenekleri sayesinde elektrik kesilmesi gibi beklenmeyen bir nedenle sistem kapandiginda bilgisayarin ne yapacagini belirleyebiliyorsunuz. "Previous State" veya "Last State" seçenegi bilgisayari elektik kesilmeden önceki konumuna geri getirir. Yani sistem açiksa tekrar açilir kapaliysa kapali kalir.
10. Sisteminizin Saglik Durumu
BIOS, bilgisayarinizin islevsel sagligi hakkinda bilgiler ve çesitli ayarlar sunabilir. Bu araçlar sayesinde, islemci, fanlar, güç kaynagi ve sabit diskler gibi hayati sistem bilesenlerini gerçek zamanli olarak izleyebilirsiniz. Örnegin, islemci sicakligi alarmi sayesinde sisteminizin fazla isinmasini engelleyebilir hatta gerekirse acil durum kapatma islemini gerçeklestirmesini saglayabilirsiniz.
"Health" veya "H/W Control" menülerinden sisteminizdeki bilesenlere giden voltaji ve bu bilesenlerin sicakliklarini takip edebilirsiniz. Çogu BIOS en azindan islemci ve kasa sicakliklarini gösterirken digerleri sabit diskler ve anakartlarla ilgili daha ayrintili bilgiler sunabilir. Ayni sekilde islemci ve sistem fanina dönüs hizini da bu menüden görebilirsiniz.
11. Fan Sorunlariyla Mücadele
Eger bilgisayariniz açilmiyorsa bunun nedenlerinden birisi islemci faninin çok yavas dönmesi veya hiç dönmemesi olabilir. Bu durum özellikle sicaklik denetimli sogutucularda okunan sicaklik degerleri çok düsükse olabiliyor ve böyle bir durumla karsilasan BIOS fanlarla ilgili bir sorun oldugunu düsünüyor. Bu yüzden simdi anlatacagimiz BIOS numarasi isinize yarayabilir.
"CPU Fan Failure Warning" isimli seçenegi "Disabled" olarak ayarlayin. Bu islevi etkisiz hale getirdiginiz bilgisayariniz yavas çalisan bir fan olsa da açilacaktir. Tabi ki bu ayarin varsayilan degeri "Enabled" (etkin) oldugundan sistemi yeni kurduysaniz BIOS'a erisemeyebilirsiniz. Eger böyle bir durumla karsilasirsaniz geçici olarak her zaman sabit hizda dönen eski tip bir islemci sogutucusunu takip BIOS'tan az önce belirttigimiz ayari yapabilirsiniz.
12. Sistem Çökmelerini Önlemek
Artik çogu sabit disk sürücünün bozulacagini önceden algilayabilen sistemlerle donatilmis olarak geliyor ve bunu BIOS ekraninda size iletiyor. Bu özellige "Self Monitoring And Reporting Technology" (SMART) adi veriliyor. BIOS'ta bulunan "HDD SMART Capability" özelligini etkin hale getirdiginizde sistem, Norton System Works veya çok taninan bedava bir yazilim olan SpeedFan gibi yazilimlara uyari iletisi gönderebiliyor. Bu yazilimda depolama aygitinizin durumuna göre size bilgi veriyor, böylece olasi arizalari önceden haber alarak gerekli yedekleme islemlerini yapabiliyorsunuz.
13. Eski Tarayici Ve Yazicilari Kullanmak
(http://img154.imageshack.us/img154/4851/3resirj7.jpg)
Paralel Giris: "ECP+EPP" en hizli paralel haberlesme seklidir (Ekran Görüntüsü F)
Bilgisayarinizin paralel arayüzü normalde tek yönlü iletisime izin vermek üzere ayarlanmistir. Bu seçenek neredeyse bütün aygitlar için çalisir fakat veri aktarim hizini düsüktür (100 kbps). Simdi anlatacagimiz ayari uygulayarak paralel girisinizin veri aktarim hizini 1 Mbps degerine çikarabilirsiniz.
Yapmaniz gereken "ECP" (Extended Capability Port) veya "EPP" (Enhanced Parallel Port) özelliklerinden birini etkin hale getirmek. Çogu BIOS yaziliminda her iki özelligi tek bir seçenek halinde görebilirsiniz "ECP/EPP".
Uyari: Eger bir yazici ve tarayici ayni paralel girisi paylasiyorsa Ekran Görüntüsü F'de görülen aygit çakismasi veya sorunuyla karsilasabilirsiniz. Eger yüksek veri aktarim hizini korumak istiyorsaniz sisteminize PCI genisleme yuvasina takilan fazladan bir paralel giris eklemeyi düsünebilirsiniz veya aygitlardan birisini baska bir haberlesme arayüzüne aktarabilirsiniz. Örnegin USB'yi paralele dönüstüren bir çeviriciyle her iki aygiti ayni anda kullanabilirsiniz.
BIOS Ince Ayar
Bu bölümde hirsli kullanicilar, sistem açilisini nasil en hizli sekilde yapabileceklerini, ekran kartlarini nasil hizlandirabileceklerini, islemcilerinin gücünü nasil son noktaya kadar kullanabileceklerini, yongaseti ayarlari üzerinde nasil oynayabileceklerini ve belleklerinden en iyi basarimi nasil elde edebileceklerini ögrenebilirler.
14. Açilis Sirasinda Power-on Self-Test (POST) Sonuçlarini Göster
Bilgisayariniz açilirken, ne olup bittigini görmek yerine genellikle üreticinin renkli logosunu görürsünüz. Sirin resimler görmek yerine bilgisayarinizin açilirken yaptigi testlerin sonucunu görebilirsiniz (veya görmelisiniz).
Iste bunu yapmanin yolu. "Advanced BIOS Features" menüsünün altinda bulunan "Full Screen LOGO Display" seçenegini "Disabled" olarak ayarlayin. Bu ayardan sonra sisteminiz açilirken yaptigi bütün sinamalarin sonuçlarini ekranda gösterecektir.
15. Bilgisayarinizi Iki Kat Hizli Açin
Bu ayar sayesinde bilgisayarinizin açilirken çesitli bilesenleri incelemesini atlatabilirsiniz. Örnegin, takili olan bellek miktarina üç kere yerine sadece bir kere bakilir; böylece bilgisayariniz neredeyse iki kat daha hizli açilabilir. "Advanced" veya "Advanced BIOS Features" menüsünden "Quick Power On Self Test" veya "Quick Boot" seçenegini "Enabled" olarak ayarlayin.
Uyari: Bu ayari yaptiktan sonra donanim sorunlariyla karsilasirsaniz BIOS ekranina geri dönüp ayni seçenegi "Disabled" olarak ayarlayarak sorunun tam olarak nereden kaynaklandigini bulabilirsiniz.
16. Dogru Ekran Kartiyla Baslamak
Bilgisayar her açildiginda BIOS hangi ekran kartini kullanacagini anlamaya çalisir ancak buna gerek yok çünkü siz zaten biliyorsunuz!
"Init Display First" menü seçenegine gelin veya bu seçenek BIOS tipine göre "Primary VGA BIOS" ya da "VGA Boot From" seklinde de olabilir. AGP ekran karti kullaniyorsaniz "AGP" seçenegini ayarlayin. Eger sisteminiz yeniyse ve PCI Express arayüzüne sahipse AGP yerine burada "PEG Port/Graphic Adapter Priority" gibi bir seçenek görüyor olmalisiniz.
17. Modasi Geçmis Ekran Karti Ayarlarini Iptal Edin
(http://img231.imageshack.us/img231/2443/42197747se8.jpg)
BIOS Cacheable: Bu seçenek basarimi sadece MS-DOS çalisirken arttirir (Ekran Görüntüsü G).
"Video RAM Cachable" ve "Video BIOS Cachable" gibi ayarlar sadece eski tip DOS kullanan sistemlerde basarimi arttirir, Windows'la hiç bir ilgileri yoktur. O zaman neden isi karistiralim ki?
Bu ayarlarin her ikisini de "Disabled" olarak ayarlayin. Bu ayarlari yaparken karsiniza "VGA Palette Snoop" gibi bir seçenek gelirse onu da etkisiz hale getirin. Ayni sekilde "System BIOS Cacheable" seçenegini de güvenle iptal edebilirsiniz (Ekran Görüntüsü G) - artik her hangi bir basarim artisi saglamadigi gibi bazi durumlarda sistemin kararliligini da bozabiliyor.
18. Doku Bellegini Kurun
"Graphics Aperture Size" seçenegi ("AGP Aperture Size" seklinde de olabilir) temelde AGP ekran kartlarinin dokulari yaratimlarken bellegi daha verimli kullanabilmeleri için tasarlanmisti. Günümüzde çogu ekran kartinin 128 MB hatta 256 MB tümlesik bellekleri oldugunu düsünürsek bu seçenegin de modasinin geçtigini açikça görebiliriz. Ayrica artik görüntü bellekleri normal sistem belleklerinden daha hizli çalisiyorlar. Eskiden sikça duyulan, "Graphics Aperture Size" seçenegini sistem belleginizin yarisi olacak sekilde ayarlayin kurali geçmiste kaldi bunun yerine doku bellegini uygun bir degerde tutmak daha mantikli.
Bu seçenegi "128" veya "64" olarak ayarlayin.
19. Saat Hizi Ayarlarini Degistirin
Bu ayari yaptiginiz zaman FSB hizasirtmasi yaparken AGP ekran kartlarinin yasadigi sorunlardan kurtulabilirsiniz.
"AGPCLK/CPUCLK" ("AGP Clock" seklinde de olabilir) ayari üreticisi tarafindan hizasirtma imkani sunulan anakartlarda bulunur. Eger böyle bir seçenek varsa "Fix" olarak ayarlayin. Böylece FSB hizini arttirirken ayni zamanda AGP hizini da arttirmamis oluyorsunuz. "1/1" seçenegi ekran kartinizin FSB ile ayni hizda çalisacagini gösterir. Bu ayari "2/3" yaparsaniz AGP saat hizini FSB saat hizinin 2/3 olarak ayarlarsiniz yani FSB 100 MHz çalisiyorsa AGP 66 MHz olarak çalisir.
20. AGP Saat Hizini Arttirmak
(http://img100.imageshack.us/img100/4984/7resaimei4.jpg)
AGP saat hizini arttirmak basarimi yükseltir fakat bazi sorunlar yasayabilirsiniz - Ekran Görüntüsü H.